کسانی که به این منطقه می آمدند، باورها، زبان‌ها، سنت‌ها، داستان‌ها، آشپزی و موسیقی خود را به همراه داشتند. اگرچه برخی از آنها فجایع و ویرانی های زیادی به بار آوردند، اما فرهنگ آنها با فرهنگ مردم بومی همپوشانی داشت. این سابقه طولانی آمیختگی، اختلاط و ازدواج های درونی منجر به تولید فرهنگی خاص و منحصر به فرد شده است که اولین ویژگی آن تنوع و تفاوت است. فرهنگی که هرگز بازتولید خود را در اشکال خلاقانه بی شماری متوقف نکرده است. فرم هایی که در محدوده اصالت فرهنگی خود، اعم از ملی یا مذهبی، گاهی بسته می شوند و در مواقعی دیگر، به روی بادهایی که از فرهنگ های همسایه می آید، باز می شوند.

فرهنگ های بسیاری در سرزمین سوریه شناخته شده اند. برخی از این فرهنگ ها بومی هستند و برخی مهمانانی هستند که به آنجا آمده اند و ساکن شده اند یا در سرزمین آن اثر گذاشته اند. برخی از این فرهنگ ها ناپدید شده اند و برخی از آنها در برخی دیگر حل شده اند و برخی از آنها آثاری از آن باقی مانده است، آنها را در لغات و کاربردهای زبانی در اعیاد عامه پسند به دوران باستان می یابیم، اما با فرهنگ های بعدی باز می گردند. همان آیین ها، اما با نام های متفاوت، در غذاهایی که ریشه های متفاوت خود را فراموش کرده اند تا بر سر سفره های یکسانی جمع شوند.

این تنوع فرهنگی شگفت انگیز ویژگی اصلی فرهنگ موزاییک سوریه را تشکیل می دهد و به وضوح و به وضوح در موسیقی ای که سوریه می شناسد ظاهر می شود.

اولین نت موسیقی در تاریخ

کاوش های باستان شناسی در سواحل سوریه بقایای انسانی را با قدمت یک میلیون سال نشان داد، در حالی که در مناطق مختلف صحرای سوریه و دره های رودخانه ای، آنها حضور مداوم انسان را در دوره های مختلف زمین شناسی نشان دادند.

تنوع فرهنگی در سوریه

از اواسط هزاره چهارم قبل از میلاد، تمدن های بزرگی پشت سر هم در سرزمین سوریه به وقوع پیوستند و مأموریت های باستان شناسی ملی و بین المللی مکان هایی را کشف کردند که گواه ارزش آن تمدن ها است. بلکه برخی از این مکان‌ها یافته های باستان شناسی را نشان می دهند که نقش عمده ای در توسعه بشریت و فرهنگ آن، از جمله توسعه موسیقی، مانند ماری، ابلا و اوگاریت داشتند.

شهر ماری قدیمی ترین شهر در میان این شهرها است، زیرا قدمت آن به هزاره سوم قبل از میلاد می رسد و کاوش ها یک شهر کامل را با معابد، خانه ها، کاخ سلطنتی و کتابخانه اش نشان داده است که نزدیک به بیست هزار کتیبه به خط میخی ارائه کرده است. بسیاری از مجسمه های کوچک، از جمله مجسمه "دیوا بزرگ" (اور-نینا) که در موزه ملی دمشق نگهداری می شود و مجسمه ای کوچک به اندازه 26 سانتی متر است نشان دهنده یک خواننده معبد شماش است که روی بالشتکی در دمشق نشسته است. جایگاهی که باستان شناسان معتقدند موقعیت نواختن آلات موسیقی است.

تعداد زیادی از کتیبه ها (حدود17000 کتیبه) در شهر ابلا یافت شد که اولین دوران شکوفایی خود به سال های بین 2400 تا 2300 قبل از میلاد باز می گردد و حاوی اطلاعات زیادی در مورد مسائل اداری در کاخ سلطنتی بود. در حاشیه ها و کناره های این کتیبه ها به شرح عروسی های سلطنتی، جشن های تولد شاهزادگان، دیدار پادشاهان و بزرگان خارجی و غیره اختصاص دارد. اطلاعات فراوان تصویری از قدرت حضور موسیقی، رقص و آواز در این شهر پر رونق به دست می دهد.

در مورد شهر اوگاریت، پایتخت کنعانیان، که در اواسط هزاره سوم قبل از میلاد تأسیس شد و شاهد تولد اولین الفبای تاریخ بود، موسیقی عنصر مهمی از فرهنگ آن بود، همانطور مجسمه کوچکی از عاج از شخصی که در حال نواختن موسیقی روی سنج است روی آن دیده می شود.

اما مهمترین اثر موسیقی در این شهر یک لوح گلی است که در سال 1950 کشف و با نام (شماره H-6) طبقه بندی شده است. قدمت این کتیبه به قرن چهاردهم قبل از میلاد برمی گردد و اولین نت موسیقی ثبت شده در تاریخ محسوب می شود. این کتیبه در قسمت بالای خود نیایشی به الهه ماه «نیکال» نوشته شده به زبان هوری دارد، در حالی که در قسمت پایین نت موسیقایی متن نیایش بر اساس مقیاس هفت علامت است.

نت حوریه 6 – پروفسور ریچارد دامبریل

تمدن ها و فرهنگ های بی شماری پایه های خود را در این گستره جغرافیایی یعنی سوریه محکم کردند.  هر فرهنگی موسیقی خاص خود را در کنار موسیقی پیش از خود ارائه کرد و گروه های انسانی متعلق به این فرهنگ ها موسیقی خود را حفظ می کردند و نسل های بعدی آن را به ارث می بردند و حتی آن را بخشی اصیل از هویت خودشان به شمار می آوردند، امروزه در سوریه موسیقی سنتی را به دسته‌ای رنگارنگ از موسیقی مذهبی (یهودیت، مسیحیت و اسلام، از جمله موسیقی فرقه های ناشی از اختلافات درون این مذاهب)، قومی (عربی، کرد، ارمنی و چرکس) و اجتماعی در چارچوب موسیقی مردمی، موسیقی مخصوص پیشه ها و فعالیت ها، ماسبت های اجتماعی مانند مراسم سوگواری و مراسم تهنیت و شادباشی و بازی های کودکانه و... تقسیم می کنند.  درست است که واژه ها و عبارت های استفاده شده و نت های نواخته شده در آنها متفاوت است اما در مجموع به یک اصل باز می گردند و آن این که موسیقی سنتی سوریه همه را در اغوش خود می کشد.

در این زمینه ریچارد دامبرل مطالعات در خور توجهی دارد. او موسیقیدان متخصص خاور نزدیک باستان، و کارشناس در مطالعه تئوری موسیقی در متون سومری، بابلی و هوری است. او همچنین یکی از بنیانگذاران شورای بین المللی موسیقی شناسی باستان شناسی خاور نزدیک (ICONEA) است که کنفرانس هایی را در موزه بریتانیا و دانشگاه سوربن پاریس برگزار می کند.

او با تفسیر پیشگامانه اش از سرود شماره 6 طوفان، مدل آوایی قدیمی ترین نت موسیقی تاریخ را ارائه کرد که بر روی یک لوح به خط میخی قرن چهاردهم قبل از میلاد از اوگاریت نوشته شده بود. و همانگونه که پیشتر گفته شد اوگاریت در همین سرزمین جای دارد و با فرهنگ و تمدن آن عجین شده است.  

از سوی دیگر پروفسور حسن عباس به عنوان مدیر برنامه «فرهنگ به مثابه مقاومت» در مؤسسه جامعه مدنی و شهروندی "اصفری"، دانشگاه آمریکایی بیروت کار می کرد. او محقق و کارشناس برجسته فرهنگ سوریه و بویژه موسیقی سنتی سوریه است. دکتر حسن عباس در کتاب "موسیقی سنتی سوریه" دانش خود را از سالها تحقیق گسترده در مورد میراث موسیقی سوریه به دست آورد

موسیقی دینی در سوریه

منطقه شرق مدیترانه مهد ادیان اصلی توحیدی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) است، زیرا آنها یا در آنجا متولد شده اند یا آن را مرکز رشد، تقسیمات و گسترش خود در جهان قرار داده اند.

اگرچه این منطقه شاهد درگیری بین پیروان سه دین بود، اما فرهنگ های آنها همچنان به عنوان اجزای متمایز فرهنگ سوریه در کنار یکدیگر وجود دارند.

موسیقی مسیحی

مسیحیت از فلسطین بیرون آمد تا در سراسر جهان گسترش یابد. سوریه پایگاهی بود که اولین مکان های دین جدید در آن ریشه دوانید. حضور مستحکم مسیحیان در سوریه باقی مانده است و داستان های عامیانه و داستان های نخستین قدیسان و غارهایی که آغاز تاریخ مسیحیت را در بر می‌گیرد، صومعه ها و کلیساها در تمام اعصار هنوز گواه عمق حضور مسیحیان در منطقه است. در سوریه یازده کلیسا وجود دارد و ما سه نوع موسیقی کلیسا را ​​تشخیص می دهیم: سریانی، بیزانسی و ارمنی.

موسیقی سریانی

کلیسای سریانی شرقی در الرها (اورفای کنونی) سرچشمه گرفت و مؤمنان سرودهای ساده ای را که از میراث یهودی-عبری گرفته شده بود می خواندند. در طول سه قرن اول بعد از میلاد، برخی از پدران مانند بردیسان الرحاوی شاعر فیلسوف (154-222 م) متون جدیدی برای نیایش و سرود با نغمات محلی سروده اند.

قدیس افریم شامی (306-373) معتقد بود که نغمه های بردیسان نوعی بدعت است که جوانان را از انجام وظایف دینی منحرف می کند، از این رو سرودهای جدید و جدی را با نغمه های زیبا و دوست داشتنی سروده و از دختران الرها گروه کر برای انجام نماز و دسته جمعی تشکیل داده است. او از طریق سرودهای موجود توانست جوانان را جذب کند و بیشتر آنها را به کلیسا بازگرداند.

کلیسای سریانی شرقی استفاده از آلات موسیقی و همراهی آنها را برای عبادت و سرودهای داخل کلیسا مجاز نمی داند و این موضع در همه کلیساهای ارتدکس شرقی مشترک است.

موسیقی مذهبی مسیحی سریانی ها را می توان موسیقی قومی نیز در نظر گرفت، زیرا این موسیقی نشان دهنده موسیقی مردم آرامی است که در شرق مدیترانه زندگی می کردند و از 1500 قبل از میلاد تا اوایل قرن دهم پس از میلاد به عنوان یک قوم و زبان وجود خود را حفظ کردند. هنوز سه روستا در نزدیکی دمشق وجود دارد که تا کنون به زبان آرامی صحبت می کنند).

موسیقی بیزانسی

پس از چهار قرن اول، تمایزاتی در موسیقی کلیسا بر اساس تمایزات کلیسایی رخ داد. کلیسای بیزانسی پس از بسط و تغییرات فراوان در آن از سیستم آهنگ سریانی استفاده کرد.

در قرن ششم، سنت سوروس (465-538)، اسقف سریانی انطاکیه، یک سیستم موسیقی مبتنی بر هشت آهنگ ایجاد کرد و از مقیاس های شرقی که در زبان معاصر ما شناخته می شود: بیات، رست، صبا، حجاز و غیره استفاده کرد. این سیستم اساس موسیقی کلیسایی بیزانسی را تشکیل داد، بلکه پاپ گریگوری برای ایجاد سیستم آوازخوانی معروف به آواز آمبروزی یا گریگوری که توسط کلیسای لاتین پذیرفته شد، به او تکیه کرد.

در قرن نوزدهم به دلیل تحولات عظیمی که در موسیقی کلیسایی بیزانس رخ داد و به ویژه به دلیل تأثیر موسیقی عربی و ایرانی، جنبش اصلاحی در این موسیقی پدید آمد که توسط سه نفر از اعضای کلیسا انجام شد و پایه های آن را پایه گذاری کردند. از موسیقی بیزانس که به نام آنها نامگذاری شد: "راه سه معلم"، هنوز هم تا به امروز کار می کند.

تا اواسط قرن نوزدهم، اکثر کلیساها در سوریه به یونانی دعا می کردند، زیرا به کلیسای انطاکیه، که اکثریت یونانی دارند، تعلق داشتند. در طول نماز، از زبان سریانی در سخنرانی ضروری استفاده می شد. شروع تلاوت به زبان عربی توسط یوسف الدومانی، که از قسطنطنیه برای آموزش موسیقی کلیسایی بیزانسی آمده بود، آغاز شد و شاگردش میتری المر (1880-1969) این سنت جدید را تدوین کرد.

موسیقی ارمنی

پادشاهی ارمنستان در اوایل به مسیحیت گروید و اولین کشور مسیحی در تاریخ بود. همانطور که در مورد سایر اقوام اتفاق افتاد، ارمنی ها قبل از شروع به سرودن سرودهای خود، در مراسم کلیسایی خود "زبور" را می خواندند.

در اوایل قرن پنجم، گروهی از دانشمندان، که مشهورترین آنها قدیس مسروپ ماخدوتوس (361-440) بود، در شهر الرها (اورفای ترکیه امروزی)، با کمک کلیسای سریانی آنجا کار کردند تا کاراکترهای ویژه زبان ارمنی پدید آورند، و این کار در سال 406 میلادی انجام شد. در همان سال، کتاب مقدس به ارمنی ترجمه شد که انگیزه ای برای تکمیل متون مذهبی با ملودی های آنها بود.

در پایان قرن شانزدهم، نت‌نویسی ارمنی متوقف شد و این امر تا قرن بیستم ادامه یافت که منجر به از دست رفتن بسیاری از میراث موسیقی ارمنی شد. بیشترین اعتبار برای جمع آوری ملودی های ارمنی و حفظ آنها از گم شدن، به راهب کومیتاس (1869-1935) تعلق دارد که در پایان قرن نوزدهم چندصدایی را وارد موسیقی ارمنی کرد. کومیتاس را پایه گذار موسیقی کلاسیک مدرن ارمنی می دانند و بیشتر کارهای او بر گردآوری و ضبط ملودی های محلی و برجسته کردن ویژگی های ملی موسیقی ارمنی متمرکز بود.

پس از ورود ارامنه به سوریه در اواسط دهه دوم قرن بیستم، کلیساهای ارمنی به ویژه کلیساهای ارتدکس در شهرهای بزرگ سوریه پدیدار شدند. موسیقی مذهبی ارمنی بخشی جدایی ناپذیر از موسیقی سنتی مذهبی در سوریه شد.

موسیقی یهودی

فرم های موسیقی مذهبی یهودیان سوریه با سایر اشکالی که یهودیان در دعاهایشان استفاده می کردند، تفاوتی نداشت. ما موسیقی دنیوی خودشان را هم نمی یابیم. با این حال، تعدادی از موسیقی دانان یهودی در نیمه اول قرن بیستم، به ویژه در اولین شهر موسیقی سوریه: حلب، به شهرت رسیدند.

از جمله به نسیم مراد نوازنده عود، استرالحکیم خواننده ملقب به تیره و فیروز (مامش) خواننده حلب اشاره می کنیم.

یک خانواده یهودی در یکی از منازل دمشق قدیمی سال 1901- منبع: ویکی‌کامونز

استر الحکیم خواننده مشهور یهودی است. او عضوی از گروه تئاتری بود که توسط ابوخلیل القبانی، پدر تئاتر دمشقی تأسیس شد. اسناد عثمانی نشان می دهد که این گروه در سال 1839 برای اجرا به شیکاگو سفر کردند. همچنین اعتقاد بر این است که نام مستعار او الطیرا ممکن است الهام بخش آهنگ معروف "یا طیره، طیری یا حمامه"، باشد که توسط قبانی ساخته شده است. فیروز ممیش، معروف به فیروز حلب، خواننده یهودی اهل حلب (1895-1955) بود که آهنگ های زیادی را با آهنگساز و پیانیست آنتوان زبیتا (1914-1979)، سامی شاوا (1965-1885) ویولن و عود نواز شحاده سعاده یهودی ضبط کرد.

گرچه انواع موسیقی و مراسم مذهبی یهودیان سوریه با سایر مناطق تفاوتی نداشت، مراسم عبادت یهودیان سوریه بسیار تحت تأثیر موسیقی عربی و سیستم موسیقی عرب (مقام) در قرائت کتاب مقدس بود. به عنوان مثال، نمازهای شنبه اغلب از سیستم مقام در نمازهای مقدماتی خود استفاده می کردند. این امر تغییری در شیوه خواندن تورات ایجاد نکرد، بلکه آهنگ همراه آن را با استفاده از مقام‌های مختلف مانند مقام حجازی برای نغمه‌های غمگین و مقام عجم برای مناسبت های شاد تغییر داد. در برخی موارد، bizunim (سرودهای عبادی یهودی) یک آهنگ فولکلور را می گرفت و اشعار آن را برای پرستش یهوه تطبیق می داد.

 موزاییک سنت افرایم سوری (306-373 پس از میلاد) در صومعه نیامونی، خیوس (قرن یازدهم) - منبع: ویکی‌کامونز

المنصة الافتراضیة لمبادرات التراث السوری التابعة متحف الفن الإسلامی

https://syrian-heritage.org/ar/ar-religious-music

تهیه کننده: د. رغد حسین